پرسش :

منظور از نزول دفعى و تدریجى قرآن چیست؟


پاسخ :
براى یافتن پاسخ این سؤال، باید توجه داشت: از یکسو در آیه 3 سوره «دخان» مى خوانیم( قرآن در لیله مبارکه نازل شده است)؛ «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَة مُبارَکَة».
از سوى دیگر، در آیه 185 سوره «بقره» آمده: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»؛ ([روزه در چند روز معدود] ماه رمضان است؛ ماهى که قرآن، براى راهنمائى مردم در آن نازل شده است).

و از سوى سوم، در آیه 1 سوره «قدر» مى خوانیم: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»؛ (ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم!)

از مجموع این آیات، به خوبى استفاده مى شود: آن شب مبارکى که در آیه مورد بحث به آن اشاره شده، شب قدر در ماه مبارک رمضان است.

از این که بگذریم، از آیات متعددى استفاده مى شود که پیامبر(صلى الله علیه وآله) قبل از نزول تدریجى قرآن، از آن آگاهى داشت، مانند آیه 114 سوره «طه»: «وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى إِلَیْکَ وَحْیُهُ»؛ (پس نسبت به [تلاوت] قرآن عجله مکن، پیش از آن که وحى بر تو تمام شود).

و در آیه 16 سوره «قیامة» آمده است: «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ»؛ (زبانت را به خاطر عجله براى خواندن [قرآن] حرکت مده).

از مجموع این آیات، مى توان نتیجه گرفت که قرآن داراى دو نوع نزول بوده است: اول «نزول دفعى» و جمعى، که یکجا از سوى خداوند بر قلب پاک پیامبر(صلى الله علیه وآله) در ماه رمضان و شب قدر نازل گردیده، دوم «نزول تدریجى» که بر حسب شرائط و حوادث و نیازها در طى 23 سال نازل شده است.

شاهد دیگر این سخن، این که: در بعضى از آیات قرآن تعبیر به «انزال» و در بعضى دیگر تعبیر به «تنزیل» شده است، از پاره اى از متون لغت استفاده مى شود که «تنزیل» معمولاً در مواردى گفته مى شود که چیزى تدریجاً و به صورت پراکنده و تدریجى نازل شود، اما «انزال» مفهوم وسیعى دارد که هم نزول تدریجى را شامل مى شود و هم نزول دفعى را.

و جالب این که در تمام آیات فوق که سخن از نزول قرآن در شب قدر و ماه مبارک رمضان است تعبیر به «انزال» شده که با «نزول دفعى» هماهنگ است، در حالى که در موارد دیگرى که سخن از «نزول تدریجى» در میان است تنها تعبیر به «تنزیل» شده است.

اما این «نزول دفعى» بر قلب پیامبر(صلى الله علیه وآله) چگونه بوده؟ آیا به شکل همین قرآن فعلى با آیات و سوره هاى مختلف؟ یا مفاهیم و حقایق آنها به صورت فشرده و جمعى؟

دقیقاً روشن نیست، همین قدر از قرائن فوق مى فهمیم که یک بار این قرآن در یک شب بر قلب پاک پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شده است و یک بار تدریجى در 23 سال.

شاهد دیگر، براى این سخن این که تعبیرات آیات قرآن ظهور در مجموع قرآن دارد، درست است که واژه «قرآن» به «کل» و «جزء» آن، هر دو اطلاق مى شود، ولى نمى توان انکار کرد که، ظاهر این کلمه به هنگامى که قرینه دیگرى همراه آن نباشد مجموع قرآن است.

و از آن ضعیف تر قول کسانى است که مى گویند: چون سوره «حمد» که عصاره و خلاصه اى از مجموع قرآن است در شب قدر نازل شده، تعبیر به: «اِنّا اِنْزِلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»، گردیده است!

تمام این احتمالات، مخالف ظاهر آیات است؛ چرا که ظاهر آن این است که تمام قرآن در شب قدر نازل شده.

نکته اى که باید در این جا به آن توجه داشت این است که: آنچه از آیات گذشته استفاده کردیم که قرآن دو بار بر پیامبر (صلى الله علیه وآله) نازل شده، یک بار «نزول دفعى» در شب قدر، و بار دیگر «نزول تدریجى» در طول 23 سال، منافاتى با حدیثى که مى گوید: قرآن در شب قدر بر «بیت المعمور» نازل شده ندارد. چرا که قلب پیغمبر از «بیت المعمور» آگاه است.

با توجه به آنچه در پاسخ این سؤال گفته شد، پاسخ سؤال دیگرى که مى گوید: اگر قرآن در شب قدر نازل شده، پس چگونه طبق روایات مشهور آغاز بعثت پیغمبر(صلى الله علیه وآله) در 27 ماه «رجب» صورت گرفته است؟ روشن گردید.

زیرا نزول آن در ماه رمضان جنبه جمعى داشته، در حالى که نزول اولین آیات در 27 «رجب» مربوط به نزول تدریجى آن است و به این ترتیب مشکلى از این نظر پیش نمى آید.

منبع: تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، دارالکتب الإسلامیه، چاپ بیست و هفتم، ج 21، ص 160.